مراسم شب یلدا،  ریشه در گاهشماری نجومی و معیشت مبتنی بر کشاورزی ساکنین اولیه این سرزمین دارد. در حقیقت این جشن به مانند تمامی جشن‌های دیگر ایرانی برپایه رویدادهای نجومی شکل گرفته است.  جشن هایی از قبیل جشن مهرگان، تیرگان و نوروز همگی مبتنی بر رویداد های نجومی و موقعیت خورشید نسبت به زمین هستند. شب یلدا نیز از این قاعده مستثنا نبوده و در حقیقت یلدا مراسمی است که در نخستین شب زمستان و بلندترین شب سال برپا می شود و ریشه های آن به ایزد مهر که در باور ایرانیان اهمیت زیادی داشته است، باز می گردد.

در باور ایرانیان باستان، شب یلدا شب زایش و تولد مهر است که برای آن جشن برگزار می شود. حال چرا اجداد ما بلندترین شب سال را جشن می گرفتند؟ پاسخ به این سوال نشانگر فلسفه ای زیبا در باور ایرانیان باستان است و در واقع این باور را می‌توان امید به زایش خورشید در سردترین شب های سال دانست.

مردم روزگار باستان که زندگیشان بر پایه معیشت کشاورزی و چوپانی قرار داشت به مرور زمان و با مطالعه فصل ها و گردش خورشید و ستارگان آشنا شده و فعالیت‌های خود را بر این اساس شکل دادند. در باور ایرانیان باستان، روشنی روز و تابش خورشید و اعتدال هوا از مظاهر ایزد و اهورا محسوب شده و تاریکی و شب و سرما مظاهر اهریمنی به شمار می رفتند.

رفته رفته این باور به سمتی شکل گرفت که در قالب نبرد روشنی و ظلمت تجلی یافته و به تقویم جشن های ایرانی راه پیدا کرد. ایرانیان باستان در طول سال های متمادی دریافتند که کوتاه ترین روزهای سال در آخر پاییز رخ داده و آخرین شب پاییز یعنی روز سی‌ام آذر، بلندترین شب سال و نخستین شب زمستان است. نکته جالب داستان فوق، این است که بلافاصله پس از این شب طولانی و سرد، روزها به تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاهتر شده و خورشید در آسمان نور و گرمی بیشتری خواهد بخشید و به همین دلیل اجداد ما این شب را شب یلدا نامیدند که به معنی زایش خورشید شکست ناپذیر است.

گفتنی است، این باور منحصر به ایرانیان باستان نبوده و سایر اقوام هندو ایرانی و آریایی جشن تولد آفتاب را در آغاز زمستان می‌گرفتند و این باور باستانی در میان شاخه های مختلف اقوام آریایی دیده می شود.

برای نمونه، ژرمن ها نیز عید تولد آفتاب را در آغاز زمستان گرامی داشته و این ماه را به خدای خورشید نسبت می‌دهند. در باور ایرانیان باستان نیز شب یلدا، شب پیروزی روشنایی بر تاریکی است و به همین مناسبت در این شب‌ها آتش بر می‌فروختند تا اهریمن شیطانی بگریزد.

علاوه بر این، بر اساس سنت های باستانی در شب یلدا ،خانواده ها گرد هم آمده و سفره ای بر پا می‌کردند و هر آنچه میوه تازه فصل و میوه های خشک از فصل تابستان به جای مانده بود، بر سر سفره قرار می دادند. میوه هایی مانند کشمش، انجیر و آجیل ها که امروزه به شکل آجیل شب یلدا در فرهنگ ایرانیان زنده مانده است، از روزگار باستان توسط مردم ایران در شب یلدا مصرف می شد. این سفره جنبه مقدسی داشته و مردم در کنار این سفره از اهورامزدا، روشنی و برکت می طلبیدند تا زمستان را به سلامت سپری کرده و میوه های تازه و خشک تمثیلی از بهار، تابستان و روزهای پر برکتی بود که در پیش رو قرار داشت.